Dört yıl önce ticari avcılığa kapatılmış Adalar Denizi’ndeki koruma altındaki alanın Hayırsız Adalar ve Balıkçı Adası (Neandros)’nı da içine alacak şekilde genişletilmesinin gerekliliği belirtilmesine rağmen bu bölgeler korumaya alınan bölgenin dışına bırakılmıştır. O nedenle kalmış küçük siyah mercan kolonilerinin bu denizlerdeki geleceğinin ne olacağı belli değildir.
Neandrosun derinliklerinde siyah mercan dalları Sayfalara bakıp bu fotoğrafları görenler yazının başlığında bir yanlışlık olduğunu sanabilirler. Beyaz, bazen sarıya çalan renkleri ve bir çalı görünüşünde olan bu canlıların “siyah mercan” ile olan ilgisinin ne olacağı sorusu akla gelebilir. Hele ki, adaların hemen yanı başında! Özellikle hanımlara takı olan, hatta evlerde süs eşyası olarak parlak siyah kemiğimsi yapısı ve onlara kazandırılmış çeşitli formlar ile çevreyi süsleyen siyah mercanlarla, bu çalı gibi canlıların ilk bakışta hiçbir benzer yönü yok gibidir. Ama onlara bu adı kazandıran sert yapı, poliplerinin altında gizlidir. Dikkatlice bakıldığında poliplerin üzerinde yerleşmiş oldukları siyah kemiksi yapı onlara bu ismi kazandıran iskeletleridir.
Neandrosun derinliklerinde siyah mercan dallarıYaman Koray’ın 1962 yılında yayımlanan “Deniz Ağacı” isimli romanı o dönem deniz sever okuyucular arasında oldukça popülerdi. Marmara Bölgesi deniz insanlarının hikâyesiydi ve romana “Deniz Ağacı” adını veren bu canlılardı.
Deniz Ağacı; bir zamanlar Marmara Denizi’nin derinliklerinde ağaç denebilecek kadar büyüyebilen siyah mercanlar! Ama günümüzde, hemen hemen her Marmara canlısı gibi oldukça azalmış, hatta yok olma sınırına gelmiş canlılar. Tek tük bölgelere dağılıp karşımıza çıkanlar da bir “deniz ağacı” görüntüsünden çok uzak, ancak bir “deniz çalısı” diye nitelenebilecek boydalar. Aynı ‘kraça’ya istavrit, ‘çinekop’ irisine lüfer denmesi gibi. Deniz kirliliği bir yana aşırı avcılık da bu canlıların başlıca düşmanı olmuş. Bir zamanlar dipte öylesine büyük mercan kolonileri keşfedilmiş ki, bunları çıkarmak için insan gücü yetmemiş, gövdelerine bağlanan halatlar ile deniz yüzeyinden çekilerek yerlerinden sökülüp çıkarılmışlar. Bunlar Marmara’da eskiye tanık olmuş insanlarının anlattıkları anılar.
Sonunda tükenmişler. Bu nedenle de avcılığı yapılmaz olmuş. Ama yine de onlar için en büyük tehdit çevre kirliliği ve yasal olmayan avcılık yöntemleri. Siyah mercanlar doğrudan bir su ürünü olarak hedeflenmiyorlar, ancak dolaylı yollardan avcılık onlara büyük zarar veriyor, son kalanlar da bu şekilde yok oluyor. Özellikle trol zaten deniz diplerini hallaç pamuğu gibi atmış durumda. Sözde denetlenerek zarar en aza indiriliyor. Ama denetlenmeyen, daha doğrusu yanlış denetlenen bir başka avcılık türü ‘gırgır’ diye bilinen ticari av şekli.
Bir araya gelmiş̈ poliplerin altı̧nda siyah iskelet belli olmaktadı̧r. Tavşan Adası, Neandros
Aslında “Gırgır” bir derin su avcılık şekli. Daha doğrusu, atılan ağların dibe ulaşamayacağı şekilde yapılan bir avcılık türü. Gırgır teknesi balık sürüsünü bulduğu zaman ağlarını dökerek sürüyü çevirmeye başlar. Bunu beraberinde bulunan küçük bir yardımcı kayık ile gerçekleştirir. Ağ takımı bir torba şekline getirilerek çevrilen sürü içeride kıstırılmış olur ve bu şekilde ağlar toplanmaya başlanır. Eğer sürü için ağlar örneğin 25 metreye atılmış da o bölgede deniz tabanı 40-50 metre hatta daha derinlerdeyse ve balık yasal tür ve boyda ise, bu avcılığın deniz yaşamına zararı olmaz (en azından öyle varsayılır). Ama torba dibi 25 metre hatta daha derinlere kadar uzanan bir takımla bu yöntem 18-20 metrelerde uygulanırsa, o zaman atılan ağlar deniz dibine ulaşır ve toplanma sırasında deniz dibini perişan eder ve büyük zarar verir. Aynı yasal olmayan trol avcılığı gibi… Ne yazık ki Adalar çevresindeki balıkların ve diğer canlıların saklanacağı, yuvalanacağı tüm taşlıklar, bu şekilde avcılık sırasında takılmış ve kopartılarak terk edilmiş ağlar ile kaplanmıştır. Sonuç olarak sadece balıkların değil, o bölgede bulunan tüm dip canlılarının büyük bölümü bu nedenle yok olur. Bunların en başında da siyah mercanlar gibi mercan türleri gelir. O nedenle çevremiz denizlerinde ancak gırgır teknelerinin ağlarının çok sıklıkla ulaşamayacağı derinliklerde bu canlılar yaşamlarını sürdürmeye çalışmaktadır, benzeri pek çok deniz dibi canlısı gibi.
Bölgedeki gırgır avcılığı sırasında dipteki taşlara takılan ve terk edilen ağlar mercanlar için en büyük tehdittirBu canlıların adalar yakınlarında görülebildiği yegâne bölgelerden biri de Balıkçı Adası’dır (Neandros). Buradaki koloniyi Büyükadalı dalgıç arkadaşım Serço Ekşiyan’dan öğrendim ve fotoğraflarını çekmek için birlikte daldık. Bu sayfalarda görülen fotoğraflar 45-50 metreler arasında çekildi. Su sıcaklığı, akıntıların tipi gibi etkenler nedeniyle zaten derin sularda yaşam sürmeye yatkın olan bu canlılara, artık bu derinliklerin daha sığ bölgelerde rastlanma ihtimali çok zayıf. Ancak derin sularda bile kirlilik ve özellikle gırgır avcılığı yaşamları için ciddi tehdit. Dört yıl önce ticari avcılığa kapatılmış Adalar Denizi’ndeki koruma altındaki alanın Hayırsız Adalar ve Balıkçı Adası (Neandros)’nı da içine alacak şekilde genişletilmesinin gerekliliği belirtilmesine rağmen bu bölgeler korumaya alınan bölgenin dışına bırakılmıştır. O nedenle kalmış küçük siyah mercan kolonilerinin bu denizlerdeki geleceğinin ne olacağı belli değildir.
Bilimsel isimleri Savalia savaglia olan bu canlılar yüz yılda sadece 50 cm. kadar büyüyebiliyorlar. Bu demektir ki, bu sayfalarda fotoğrafları görülen mercanlar, bugün hayatta olan her insandan çok daha yaşlıdır. Çok ilginç bir gelişim süreci geçirirler. Aslında başka yumuşak gorgonların üzerinde konuşlanır ve zamanla diğer gorgonun üzerini sert siyah bir madde ile kaplar. Bu şekilde diğer gorgon esnekliğini gitgide kaybeder ve sertleşir, bu siyahlaşan iskeletin üzerinde polipler gelişmelerini sürdürür. Su üstüne çıkarılan mercanın dışındaki polipler öldükten sonra dökülürler ve ortada odun kömürü görünümlü gövde kalır. İşte bu gövde daha sonra işlenip parlatılıp takı veya süs eşyası olarak kullanılır ve pazarlanır. Bugün için bu canlılar koruma altına alındıklarından artık ticari bir madde olarak görülmezler. Buna karşılık dünya pazarlarında bilinen ‘siyah mercan’lar, bizim sularımızda bulunan S. savaglia’lardan daha makbul tutulurlar. Çünkü gerçek siyah mercanların kalsiyum karbonattan ürettikleri kendilerine ait yekpare bir iskeleti vardır. Ancak Akdeniz’deki Savalia savaglia’nın iskeleti yekpare değil esnek bir gorgon iskeletinin üzerine kaplamadır. Bu nedenle süs eşyası yapımında gerçek siyah mercanlarınınki gibi kullanışlı değildir. Daha çok küçük parçalardan oluşan eşyaların yapımında kullanılmışlardı.
Doğanın dengesini korumak için çok önemli görevler üstlenen mercanlar, beslenme şekilleri ile sudaki oksijen miktarının da artmasını sağlıyorlar
Tüm olumsuzluklara rağmen Akdeniz’de koruma altına alınan bu tür, Marmara’nın son yıllarda endüstriyel ve evsel atıklar nedeniyle hızla kirlendiği için barındırdığı canlı çeşitliliği büyük oranda azalırken, yasal olmayan avcılık teknikleri çevreyi tahrip ederken hâlâ inatla varlığını sürdürüyor. Doğanın dengesini korumak için çok önemli görevler üstlenen mercanlar, beslenme şekilleri ile sudaki oksijen miktarının da artmasını sağlıyorlar. Yazının sonuna sıkışmış bu cümle bile, bu canlıların doğa için ellerinden geldiğini yaptıklarının ve neden korunmaları gerektirdiğinin bir yanıtı. Temiz denizi işaret eden siyah mercanın en güzel örneklerinin Marmara Denizi’nde hala varlıklarını sürdürmeleri denizlerimiz için, çevremiz için ve geleceğimiz için çok önemli. Bizler, süs eşyalarımızı üretmek için nasıl olsa sayısız yöntem bulabiliriz.
