Zahrad: “Şiir bir alınyazısıdır”

20. yy Ermeni şiir dünyasının zirvelerinden biri olan Zahrad, İstanbul’da dünyaya geldi (1924). Asıl adı Zareh Yaldızcıyan’dır. Üç yaşındayken babası veremden öldü. Bu olay, onu bütün yaşamı boyunca derinden etkiledi. Çocuk Zahrad’ın bakımını dedesi Levon Vartanyan üstlendi.

Pangaltı Mıkhitaryan Lisesi’nden mezun oldu (1942). İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde ancak üç yıl okuyabildi, öğrenimini yarıda keserek ticarete atıldı.

Şiire ilk gençlik yıllarında ilgi duyar, Klasik Ermeni şiirini özümseyerek hayal gücünü ve duyarlığını zenginleştirir. İlk şiirinin okurla buluşması fazla gecikmez (1943). Dönemin Batı kaynaklı Türk şiirinden de etkilenir. Başlarda, daha çok anlamı ön plana çıkaran, çocuksu akıl yürütmeler, şaşırtmacalar, basit karşıtlıklar ve safça benzetmeler üzerine kurulu Garip Akımı’nın rüzgârına kaptırır kendini.

İlk şiiri ile ilk kitabı Büyük Şehir’in yayımlanması arasında yaklaşık yirmi yıl geçer. 1960’lı yıllarla birlikte üretken bir döneme girer. Başlıca eserleri: Renkli Sınırlar, İyi Gökyüzü, Yeşil Toprak, Bir Taşla İki Bahar, Bir Elek Su, Ucu Ucuna, Su Duvardan Yukarı, Kabak Tadı’dır.

Yerleşik kalıpları kırarak şiirini sıra dışı bir temele oturtur. Bu çabası, aslında, Garip Akımı’ndan ikircikli bir kopuşun belirtisidir. Nitekim bu akımın Zahrad şiirindeki etkisi, giderek azalmakla birlikte bütünüyle yok olmaz. Ohannes Şaşkal, Zahrad’ın şiirindeki özgünleşme sürecini özlü bir dille betimler: “Sözünü, düşünce ve coşkusunu gerçeküstücü bir teknikle dile getirerek şiirlerinde çarpıcı imgelere yer verir. Dizelerinde felsefi derinlik göze çarpar. Yaratıcı zekâsı apaçık hissedilir. Mizah ve ironi dizelerinde ışıltı, parıltı olarak yansır. Gereksiz ayrıntı ve süslerden uzak, anlaşılır, yalın, özgür ve güler yüzlü bir anlatım tutturarak, kendine has bireşimsel bir yapı, kişisel bir şiir dili oluşturur. Yeni bir özle birlikte yeni bir söyleyiş biçimi getirir. Yeni bir şiirsel beğeni dalgası, taze bir soluk yaratır…”

Zahrad, kısa zamanda geniş bir okur kitlesi kazanırken İstanbul Ermeni Şiiri’nde kendinden sonraki şairleri derinden etkilemekle kalmaz, Diaspora ve Ermenistanlı şairleri de derinden etkiler. Dahası, şiirleri yirmi beş dile çevrilir. Böylece Zahrad salt kendi ana dilinde değil, farklı diller aracılığıyla da şiir coğrafyasının sınırlarını genişletir. Artık o bir zirvedir.

Zahrad’ı “ince buluşların şairi” olarak niteleyen Şaşkal, bilgeliği bakımından da onu Doğu’ya konumlandırır gibidir. Doğulu bir şaire, “Şiir nedir?” diye sorulsa, yanıtı, “Şiir bir alınyazısıdır” olması muhtemeldir.

İngilizceye çevrilmiş iki kitabı var: Gigo Poems (ABD, 1968) ve Selected Poems, (Kanada, 1974). 2000’li yılların başlarına kadar şiirlerinden çok azı Türkçeleştirilmişti. Bunlar Yağ Damlası ve Yapracığı Gören Balık adlı kitaplarda toplandı.

Zahrad’ın çok sayıda şiirinin Türkçeleştirilerek kapsamlı bir kitapta derlenmesi ise şiir dünyasının beklentisine bir yanıttı. Bu yanıtın adı Işığını Söndürme Sakın’dı*. Şiirleri her iki dile hâkim olan Ohannes Şaşkal titizlikle çevirdi. Öyle ki bazı şiirlerin Türkçesinin asıllarından daha başarılı oldukları kesindir.

Dünya şiirinin evrensel bir eylemcisiydi Zahrad. Dünya şairlerini bir araya getiren uluslararası birçok toplantıya katıldı. Çeşitli ödüllerle onurlandırıldı. Şiirleri yirmi beş dile çevrildi. 

* Işığını Söndürme Sakın, Zahrad, Çeviri Ohannes Şaşkal, Adam Şiir Klasikleri, 175 s, Aralık 2004, İstanbul.