Manastır Hıristiyanlığın Kutsal Üçlüsü’ne (Aya Triada) ithaf edilmiştir.
1063 yılında Bizans İmparatoriçesi Katerina Komnini tarafından bu manastıra hediye edilmiş olan el yazısı bir İncil üzerinde Heybeliada (Yunanca adı Halki) Aya Triada Manastırı ifadesi kullanılmıştır. Burası Bizans sarayı için bazen bir dinlenme yeri, bazen sürgün yeri olarak da kullanılmıştır. İstanbul’un fethinden sonra da faaliyetlerini sürdüren manastırda 1844 yılında, Patrik IV. Germanos’un destekleriyle Ruhban Okulu açılmış. Manastır ve okul, 1894 yılındaki büyük depremde yıkılmış; II. Abdülhamit’in izniyle yeniden yapılmış ve 6 Ekim 1896’dan itibaren yeni binasında faaliyetlerini sürdürmeye başlamıştır.
17 dönüm arazinin içindeki, kuşbakışı görünüşü Yunan alfabesinin ‘pi’ harfi şeklinde olan bina bir bodrum ve iki kattan oluşmaktadır. Binanın bodrum katında yemekhane ve kütüphane; giriş katında sınıflar, laboratuvarlar, revir ve yatakhane; ikinci katında büyük tören salonu, müdür ve öğretmen odaları ile teoloji öğrencilerinin yatakhanesi bulunuyor.
Ruhban Okulu, açıldığı 1844 yılından kapatıldığı 1971 yılına kadar 127 yıl çalışmış ve bu sürede yaklaşık 1000 öğrenci mezun etmiştir. Eğitim ve öğretimin devam ettiği yıllarda, zaman zaman kanunlarla değişiklikler yapılsa ve farklı uygulamalar söz konusu olsa da genel kural olarak öğretmenler, tümü de Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak üzere Milli Eğitim Bakanlığı tarafından atanmış. Lise ve teoloji bölümlerinden oluşan okulun lise bölümünde bir de Türk Müdür Yardımcısı görevliymiş ve MEB müfettişleri de mutat denetlemelerini yaparlarmış.
Lise bölümünde, Türkiye’deki tüm liseler gibi, Milli Eğitim Bakanlığı’nın öngördüğü programı uygulanmış. Edebiyat, tarih, coğrafya, Türk dili ve edebiyatı, milli güvenlik, sosyoloji gibi dersler Türkçe ve Türk öğretmenler tarafından verilmiş. Ruhban Okulu’nda da geleceğin din adamları için Türk dili ve edebiyatı dersi zorunluymuş ve zaten bu bölümün eğitim programı da Milli Eğitim Bakanlığı tarafından belirlenmiş. Lise bölümü, bugün hukuken açık ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından atanmış bir Türk Müdür Yardımcısı da mevcut; ancak okulda ne bir öğretmen var ne de öğrenci...
Ruhban Okulu’ndan mezun olanların %75’i din adamı olarak hayata atılırken, %25’i farklı konulara yönelmiş. Yine mezunlardan 12’si, Sayın Bartholomeos dahil, İstanbul Patriği olma başarısını gösterirken, 2 mezun İskenderiye, 3 mezun Antakya Patriği seçilmiş. 4 mezun Atina Başpiskoposluğuna, 1 mezun da Arnavutluk Başpiskoposluğuna yükselmiş.
Heybeliada Ruhban Okulu, yetiştirdiği din adamlarıyla Hıristiyan Ortodoks âleminde her zaman saygın bir yere sahip olmuş. Çünkü bu okul yalnız İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin değil Orta Doğu’dan İngiltere’ye, Kanada’dan Yeni Zelanda’ya hatta Etiyopya’ya kadar geniş bir haritanın din adamı gereksinimini karşılamış. Ruhban Okulu, faal olduğu yıllarda en yüksek öğrenci sayısına 130 öğrenci ile 1964’de ulaşmış. Kapatıldığı 1971 yılında ise 70 öğrenci varmış.
Kütüphane
Patrikhane’ye bağlı çalışan manastırın çok zengin bir kütüphanesi var. Kütüphanede 80.000’in üzerinde kitap bulunuyor ve dünyanın her tarafından hâlâ çok sayıda kitap ve süreli yayın geliyor. Yani kütüphane yaşamaya devam ediyor.
Kitapların çoğu hemen hemen her dilde ilahiyatla ilgili; ancak tarih, Latin dili ve edebiyatı, hukuk, coğrafya, arkeoloji, sanat tarihi konularında da çok sayıda kitap var. Kitaplar manastıra hibe yoluyla kazandırılmış.
Aya Triada Kilisesi
Aya Triada Manastırı’nın bahçesinde bir de kilise var. Manastırın adıyla anılan ve aynı yerde daha önce bulunan kilisenin bir yangında tamamen kül olmasından sonra inşa edilen bu kilisenin ibadete açılış tarihi, kilisenin dış duvarındaki Yunanca kitabede yazdığına göre, 1 Mayıs 1844 Pazartesi günüdür. 1894 yılındaki depremi zararsız atlatan kilisede Piskopos tahtı ve vaiz kürsüsü tahminen 19. yüzyıldan kalma ve ahşaptır. Ayrıca taşınabilir ikonalar, kilisenin tavanında bulunan Pantokrator (Ebedi hâkim Mesih İsa), freskler (duvar resimleri) ve mozaik ikonalar bulunmaktadır. Kilisenin çan kulesi bulunmadığından, çanlar kiliseden bağımsız, bahçede özel olarak yapılmış bir yerde durmaktadır.
Aya Triada Kilisesi en son 2000-2001 yıllarında, hayırseverlerin desteğiyle onarılmış.
Manastırın içinde Kilise’nin arkasında bir grup bakımlı mezar bulunmaktadır. Bunlardan iki tanesi İstanbul Rum Patriklerinden V. Konstantin ile VII. Krillos’a aittir. Diğerleri okul müdürlüğü yapmış olan din adamları ile okulun tanınmış öğretmenlerinindir.
Manastır duvarlarının dışında yine din adamlarının gömülü olduğu eski ve küçük bir mezarlık daha vardır. Burada da İstanbul Rum Patriği VIII. Neofitos yatmaktadır. Bu mezarlık 2000’li yılların başında tahrip edilmiş, birkaç yıl sonra tamiratı yapılmış olmakla birlikte, bazı mezarlardaki isimleri tespit etmek mümkün olmamıştır.
Okulun Durumu
Okul bugünkü kapanma noktasına dört farklı dönem yaşayarak geldi.
1844-1915 yılları arasında okul yedi sınıflıydı. Bunların dördü lise, üçü teoloji sınıfıydı.
1915-1918 arasında I. Dünya Savaşı nedeniyle İstanbul’un birçok yerinde olduğu gibi Ruhban Okulu’nda da eğitim durmuştu.
1918-1923 yılları arasında okul beş yıllık yüksekokul statüsüne yükseltildi.
1923-1951 arasında Cumhuriyet Türkiye’sinin okulları ile uyum sağlayarak eski yedi yıllık eğitim sistemine döndü.
1951-1971 yılları arasında dönemin İstanbul Rum Patriği Athenagoras’ın çabaları ile statü yeniden değiştirildi. Liseden sonra dört yıllık eğitim verdiği halde Milli Eğitim Bakanlığı’nın Talim Ve Terbiye Dairesi’nin 1951 tarih, sayı 2, 151. Karar ile onayladığı Öğretim Yönetmeliği’ne göre, sadece rahiplik mesleğine girecek öğrencileri yetiştirmek amacıyla faaliyet göstermekteydi. Verilen diploma ise lise eğitiminden sonraki meslek okullarından mezun olmuş olanların aldığı diplomaya eşitti.
1964 yılına kadar Balkan ülkelerinden, hatta Mısır ve Etiyopya’dan, Suriye’den, İngiltere’den yabancı uyruklu öğrenciler Heybeliada Ruhban Okulu’na yatılı eğitim görmeye geliyorlardı.
1964-1965 öğretim yılında yabancı uyruklu öğrencilerin okula devam etmelerine yetkililerce izin verilmeyince, uluslararası alanda tanınan okul büyük bir darbe yedi.
1971 yılında Türkiye’deki bütün özel yüksekokulların devletleştirildiği ya da kapanmak zorunda kaldığı dönemde Türkiye’de muadili olan başka kuruluş bulunmadığından Ruhban Okulu kapattırıldı.
Bugün okulu kapalı olan manastır, İstanbul Rum Patrikhanesi’ne bağlı bir manastır (Aya Triada Manastırı) olarak işlevini sürdürmektedir. Ve çeşitli etkinliklere kapısını açan Aya Triada Manastırı, turistik gezilere de açıktır.
