Büyükada Regattaları ve Osmanlı’dan günümüze deniz şenlikleri.[1]
“Denizcilik ve Kabotaj Bayramı” bir zamanlar hemen her sahil kentinde şenliklerle kutlanırdı. Seyirciler “yağlı direkten bayrak kapma” ya da “ördek yakalama” ya çalışan yarışmacılara takılır, kürek ve yüzme yarışlarındaki arkadaşlarını bağırış çağırış destekler, bayram “resmi” olmaktan çok bir şenlik havasında geçerdi.
Günümüze o bayramın “şenlik”i gitti “resmi” kaldı yadigar. Artık Atatürk anıtına bazen de denize bırakılan bir çelenkle kutlanıyor.
Mudanya’da da Büyükada’da da böyle...
Oysa deniz şenlikleri ilk kez, “Regatta”[2] olarak İngiltere elçisi Sir Henry Lytton Bulwer (1858-1865) tarafından dönemin yüksek bürokratlarının desteğiyle, Büyükada’da başlamıştı (1859). Regatta komitesi, Galata’daki eski borsa binasında toplanmış ve Meryem Ana Yortusu gününü (15-27 Ağustos) “Regatta şenlikleri günü” olarak belirlemişti.
Regattalar tek çifte, iki çifte, üç çifte, dört çifte kürekliler, yelkenliler, yatlar, vapurlar, savaş kayıkları ve savaş gemileri gibi o zamanın hemen her tür teknesini kapsıyordu. Büyükada ile Heybeliada arasına yerleştirilen şamandıralarla belirlenen parkurun uzunluğu iki mil ile dokuz mil arasındaydı. Yarışların başlangıç noktası, Giacomo’nun[3] kendi iskelesinde bağlı duran ve güvertesinde düzenleme komitesini ve Osmanlı donanmasında görevli İngiliz Amirali Slade’in bulunduğu vapurdu.
Kürek yarışlarına mahalle takımları, yelken yarışlarına Levantenler, savaş gemisi ve gemi kayıkları yarışlarına ise ülke gemileri katıldı. Şenlikler için Ada’ya o güne özel ek vapur seferi konuldu. Aralarında Bahriye ve diğer nazırların, Mısır Prensi ile paşalarının da bulunduğu yaklaşık ikibin kişi geldi. Saat 12:00 de başlayan yarışlar, Giacomo Oteli ve çevresindeki eğimli tepelerden izlenmiş, ardından Büyükada Gazinosu’nda “kadınların tuvaletleri, mücevherleri ve dansları ile göz doldurduğu” bir balo düzenlenmişti.
Sonraki yıllarda regatta şenlikler gelenekselleşerek Büyükada’dan başka Moda ve Büyükdere’de ve her sene başka bir “patronaj”la düzenlenerek[4] sürdü. Katılım on (1865), on beş bin (1875) kişiye ulaştı [5]. Regatta günlerinde bayram gibi resmi tatil ilan edilir, gazeteler yayınlanmaz, bankalar açılmazdı. Kürek yarışları genellikle “Emirgan’dan Ahmet”, “Tophane’den Said” gibi çoğunlukla Müslüman kayıkçılar, yelken yarışları ise levanten tekneler arasında geçerdi. Zamanla bu yarışlara yüzme, yağlı direğe tırmanma ve çuval yarışları eklenerek şenlikler daha da renklendirildi.
Ünlü Levanten Büyükadalı Zarifi’nin “Kaybolan Dünyası”nın[6] başkentindeki kozmopolit yapının bir parçası olan regattalarda Fransız, İngiliz, Alman, Rum ve Müslüman izleyicilerin her biri kendi milletlerinin kazanmasıyla ilgilenir, Levantenler de ait oldukları milletin takımını desteklerdi. Servet-i Fünûn dergisi regattalara seyirciler ve ruhlarıyla gelenler olarak iki farklı grubun katıldığını yazıyordu[7]. Anlatıma göre ilkinde heyecan yoktu, onlar regattalara sadece izlemek için katılırdı. Asıl heyecan ikincilerdeydi, yarışmacıları ve kürek takımlarını canla başla desteklerdi.
Regattalar Büyükada’nın gelişimi üzerinde önemli etki yarattı. Yüzyılın sonlarına doğru Ada’daki sayfiyelerin değerleri arttı. 1856’da İstanbul’da bulunan Lady Hornby anılarında Büyükada’da 500 sterline neredeyse adanın yarısı büyüklüğünde bir arsa alınıp her türlü konfora sahip bir ev yapılabileceğini yazarken, 1886 yazını Ada’da geçiren seyyah Samuel S. Cox, beş milyon sterlinle sokağa cephe veren konaklar şöyle dursun kentte uygun bir mülk bile alınamaz diyordu. Büyükada bugün, o dönemin “yüksek sosyete” ilişkilerini yansıtan konut, otel, meydan, gezinti yolu gibi mimari düzenlemelerini özenle korumaya çalışıyor.
Regattalar Osmanlı’nın Batı’nın vahşi kapitalizmiyle karşılaştığı o döneminde, gayrimüslim ve Levanten tüccarlarıyla Müslüman bürokratlardan oluşan, seçkinler sınıfının (yüksek sosyete) toplumdaki yerini gösteren etkinliklerinden biri olarak ortaya çıkmıştı.
Sultan Abdülaziz’in “patronaj”ında düzenlenen 1869 Regattası bunun tipik bir örneğidir:
Başkan: Bahriye Nazırı Mahmut Paşa,
Başkan yardımcıları (6 kişi): Halil Paşa, Said Paşa, Hobart Paşa, Halil Bey, Büyükada valisi G. Petropulo Efendi ve Adalar Belediyesi başkanı G. Panziris
Levanten ve gayrimüslimlerden oluşan 36 kişilik organizasyon komitesinden bazılarının uğraşları: Nissim Camondo (Galata’nın en büyük bankeri), Christaki Efendi (Banker). Emile Deveaux (Osmanlı Bankası müdürü). La Fontainel (İngiliz, Osmanlı Bankası ile Osmanlı Kambiyo ve Esham Şirketi ortağı), G. Zarifi (Abdülhamid’in “reaya olursan seni vezir yaparım” dediği Yunan vatandaşı, Büyükadalı Şirket-i Umumiye, İtibar-ı Umumi ve İstanbul Bankası gibi bankalarla, Dersaadet Su Şirketi gibi kentsel altyapı anonim şirketlerine ortak)[8].
Ondokuzuncu yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu artık, kullarına ve “millet”lerine fermanlarıyla ayar veren bir devlet değil, tersine bu yüksek sosyetenin günlük yaşamın oluşturduğu kural ve kurumlarının Sultanın fermanlarına yön verdiği bir süreci yaşıyordu[9].
Regattaları destekleyen seçkinlerin çoğu Kurtuluş Savaşı sırasında işgal kuvvetlerinin yanında yer aldı. “Milliyetçilik” iddiası olmayan Yahudilerin dışındaki milletlerin çoğu bireyleri savaş sonrasında Türkiye’yi terk etti. Terk etmeyenler de, 6-7 Eylül olaylarında olduğu gibi doğrudan ya da 1964 sonrasında karşılaştıkları gibi dolaylı baskılar sonunda Türkiye’den ayrıldı. Ortaya çıkan ekonomik ve sosyal boşluk devletin kurduğu sanayi ve bankacılık sektörleriyle, teşviklerle, insan kaynağı boşluğu ise eğitimle doldurulmaya çalışıldı.
Denizcilik “kabotaj hakkı”nın Türk gemilerine bırakılarak desteklenmeye çalışıldı. Denizi sevdirmek için 1 Temmuz Denizcilik ve Kabotaj bayramı olarak kutlanmaya başlandı (1926). Ancak devletin desteği regatta şenliklerini ve ilgili kurumları ayakta tutmaya yetmedi hemen hepsi Büyükada’daki kulüp gibi zamanla eridi gitti[10].
Günümüzde özel kuruluşların desteği ile çok sayıda yelken regattaları düzenleniyor [11] olsa da denizcilik için yaygın gönül gücünü sağlayacak denizciler balıkçı barınaklarında, kıyılarda bir sandal bağlayacak yer bulamıyor, bulsa da bedeli ateş pahası oluyor. Yatlar ise AVM anlayışıyla yönetilen, yerel ve genel yönetimler için rant kapısı marinalarda barınmaya çalışıyor. Bu ortam içinde “Üç tarafı denizlerle çevrili” denize hasret ülkemiz “Kabotaj Bayramı”nı şenliklerle değil, “resmi” çelenk törenleriyle kutluyor.
1 Temmuz Denizcilik ve Kabotaj Bayramınız kutlu olsun!
[1] Dr. Bengi Su Ertürkmen Aksoy’un 19. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul Gemicilik Şenlikleri: Büyükada (Prinkipo) Regattaları ve Adanın dönüşümü makalesi http://jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/articles/metujfa2020102.pdf ile İstanbul kent mekânlarında 'Yüksek Sosyete' iletişim ağı ve modernlik halleri, 1856-1896 adlı doktora tezinden yararlanılmıştır. Bu yazıdaki hatalar varsa bana aittir. Daha geniş bilgi Zoom’da: https://bengi-su-erturkmen-aksoy-presentation.eventbrite.co.uk/
[2] Regatta, tekne yarışlarını içeren ve kapsamlı bir deniz etkinliği: https://www.turkcebilgi.com/regatta
[3] Maltalı Giacomo, Ada’nın dönüşümünde önemli bir rol oynamıştır. Giacomo, Yukarı Macar olarak bilinen ve daha sonraları kendi adıyla anılacak bölgede on iki sayfiye evi yaptırmıştır. Bunların dışında adıyla anılan Giacomo Oteli, Macar Gezintisi’nin sonunda konumlanmıştır. 1860’lara gelindiğinde Logotheti adındaki işletmeciler -otelin yanındaki- Comidas Malikanesini kiralayarak, otel bünyesine katmış böylece Giacomo Oteli daha fazla misafire hizmet verebilmiştir.
[4] 1862 tarihli Büyükdere Regattası Charlie Vriarte’nin, Danimarka yazlık sarayının salonlarından... 1864 yılında ise iki ayrı regattadan ilki, Bulwer’in patronajındaki Büyükada Regattası, diğeri ise Sultan Abdülaziz’in...
[5] 1890 sayımında Ada nüfusu 10503 kişi.
[6] Zarifi (2006) - Hatıralarım, Kaybolan Bir Dünya İstanbul 1800-1920.
[7] 6 Ağustos1899
[8] Hatıralarım...
[9] 1838 Tanzimat Fermanı, 1839 Balta Limanı Anlaşması, 1856 Islahat Fermanı, 1876 Birinci Meşrutiyet, 1881 Düyun-u Umumiye...
[10] Denizcilikle ilgili olarak kurulan (1871) ilk kulüp Constantinople Yacht Club, 1874 yılında dağıldıktan sonra yerel kulüpler kuruldu. Bunlardan biri olan Prinkipo Yacht Club, bir süre sonra parasal güçlükle karşılaştı. İngiliz avukat Leon Pearce’a satılınca Prinkipo Yacht Club Company Ltd. ünvanlı bir İngiliz Şirketi’ne dönüştü (1906). 1917 yılında adı Ottoman Büyükada Yacht Club Inc olan adı, Cumhuriyet döneminde Büyükada Yat Kulübü Türk A.Ş. olarak değişti. 1937 yılında ise Emlak ve Eytam Bankası’na olan borçları nedeniyle tasfiye edildi ve Anadolu Kulübü’nün yazlık şubesi olarak çalışmaya başladı.
[11] Etkinliklerde sponsorluk: Arkas Aegean Lınk Regatta örneği, Ecem Kayserili (2019) Yüksek Lisans Tezi
