Depremin Adalarımıza yakınlığı düşünülürse ilk ve en yüksek tsunami dalgaları Yassıada, Sivriada ve Tavşanadası’na (Neandros Adası) ulaşacaktır. Adaların kuzeye bakan kıyılarında tsunami tırmanma yükseklikleri daha düşük olacaktır. Tsunaminin İstanbul ve Adalar kıyılarında etki edeceği bölgeler; sığ deniz alanları, liman ve tekne barınakları, ırmak ve dere ağızları, denizden yüksekliğe göre değişmek üzere kıyıdan 100-150 metre uzaktaki kara alanlarıdır.
Niyetimiz kimseyi korkutmak ve üzmek değil, olası bir doğal olayı tanıtmak ve bunun bir afete dönüşmesini engellemek için neler yapabileceğimizi gündeme getirmektir. Tsunami “liman dalgası” anlamına gelen Japonca bir sözcüktür. Türk Dil Kurumu bu sözcüğü “dev dalga” olarak önerirken bazı yayınlarda “depreşim, deniz taşması, sunami veya tusunami” olarak adlandırılmıştır. Tsunami dalgasının, fırtınalı ve lodoslu havalarda gözlediğimiz deniz dalgasından oldukça farklı bir görüntüsü ve davranışı vardır.
Tsunamiyi ne yaratıyor?
Denizlerde oluşan deprem, volkan patlaması, deniz tabanı çökmesi, heyelan, meteor düşmesi, nükleer patlatma ve bazı meteorolojik olaylar tsunami yaratmaktadır. Bu olaylar nedeniyle hareket eden su kütlesi üç boyutta dalgalar halinde her yöne taşınır. Bugünkü istatistiklere göre tsunami olaylarının %75’i depremlerden, %10’u kaynağı bilinmeyen nedenlerden, %8’i deniz heyelanlarından, %5’i volkanik patlamalardan, %2’si meteorolojik olaylardan kaynaklanmıştır.
Tsunami en çok hangi denizlerde olmaktadır?
1901-2000 yılları arasında tsunami olaylarının %76’sı Pasifik Okyanusu’nda, %10’u Akdeniz’de, %9’u Atlantik Okyanusu’nda ve %5’i Hint Okyanusu’nda olmuştur. En büyük tsunamiler Pasifik Okyanusu’nda olmaktadır.
Tsunami nasıl oluşur ve gelişir?
Tsunami yaratan olaylar nedeniyle hareket eden ve olayın büyüklüğüne orantılı hacimdeki büyük su kütlesi uzun dalga boylu (iki dalga tepesi arasındaki mesafe) bir deniz dalgası olarak yayılmaya başlar. Tsunami kaynağının denizdeki derinliğine, kaynağın hacmine, hareket türüne, deniz tabanı topoğrafyasına (batimetri) ve kıyı şekline bağlı olarak gelişen tsunami kıyılarda çeşitli yüksekliklerde kıyılara ulaşır. Eğer bu hareketi bir sığ ve büyük deprem fayı üretmişse tsunaminin oluştuğu yerdeki deniz yüzeyi yüksekliği fayın türüne (yanal atımlı veya düşey atımlı atımlı fay), depremin büyüklüğüne, deniz tabanında kırılan fayın atım değerine bağlı olarak değişir. Tsunami dalgasının denizde ilerleme hızı, denizin derin yerlerinde dakikada ortalama 200 metre hızla (700 km/saat) ile ilerlerken sığ derinliklerde bu hız dakikada 20 metre’ye (70 km/saat) düşer. Kıyılara yaklaşırken hızı düşen tsunami dalgasının yüksekliği enerjinin korunumu yasasına göre artar. Okyanuslardaki büyük depremlerin tsunami dalgaları binlerce kilometre uzaklıktaki kıyılara ulaşıp hasar yapabilmektedir.
Tsunaminin parametreleri
Tsunami ilk oluştuğunda, tek bir dalgadır ancak kısa bir süre içerisinde üç ya da beş dalgaya dönüşerek çevreye yayılmaya başlar. Bu dalgaların birincisi ve sonuncusu çok zayıftır ancak diğer dalgalar etkilerini kıyılarda şiddetli biçimde hissettirebilecek bir enerjiyle ilerlerler. Bu nedenle depremlerden kısa bir süre sonra kıyılarda görülen yavaş ama anormal su düzeyi değişimi ilk dalganın geldiğini gösterir. Bu değişim, arkadan gelecek olan çok kuvvetli dalgaların ilk habercisi de olabilir. Tsunaminin en yüksek ve en düşük su seviyesi arasındaki farka tsunami (dalga) yüksekliği, tsunaminin karada ilerlerken en uç noktası ile ortalama en yüksek su seviyesindeki kıyı çizgisi arasındaki yatay mesafeye tırmanma mesafesi (baskın mesafesi), tsunaminin karada ilerlerken en uç noktası ile ortalama su seviyesine ait kıyı çizgisi arasındaki düşey mesafe tırmanma yüksekliği olarak adlandırılmaktadır. Büyük depremler sırasında açık denizlerde tsunami dalgası pek hissedilmezken kıyılarda tsunaminin tırmanma yüksekliği 30 metre ve daha fazla olabilmektedir. Kıyı şeridinin, koyların ve limanların yapısına ve topoğrafyaya göre tsunami tırmanma yüksekliği ve tırmanma mesafesi değişir.
Denizlerimiz ve tsunami
Karadeniz, Marmara Denizi, Ege Denizi ve Akdeniz’i kapsayan güney Avrupa bölgesinde Milattan Önce 6150 yılından bugüne kadar olan dönemde kıyılarda 290 adet tsunami olayı gözlenmiştir. Bilimsel yayınlara göre Karadeniz’de kaydedilen tsunami sayısı 23’dür. Bunun 3 tanesi Türkiye kıyılarındadır. Marmara Denizi kıyılarında kayda geçen tsunami sayısı 43’dür. Doğu Akdeniz’de 96 adet tsunami olayı kayıtlara geçmiştir. Ege Denizi’nde son 65 yılda çok sayıda tsunami olayı saptanmıştır.
Adalar ve tsunami
İstanbul’un deprem tehlikesine yönelik yapılan çalışmalar çerçevesinde Marmara Denizi’nde deprem ve deniz heyelanlarıyla oluşabilecek tsunami değerleri saptanmış ve yayınlanmıştır. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Deprem ve Zemin İnceleme Müdürlüğü, Avrupa ve Anadolu Yakası Mikro Bölgeleme Projesi (Yüklenici Firma: Japonya OYO Int. Co.) kapsamında “İstanbul Kıyılarını Etkileyebilecek Tsunamiler için Benzetim ve Hasar Görebilirlik Analizi” projesi yapmıştır. Proje’nin amacı;
- tarihsel verileri, güncel araştırma araçları ve olanakları, bilimsel deneyimleri bir araya getirerek, olası tsunami tehlikesin düzeyini saptamak,
- bunların neden olabileceği hasar düzeylerini hesaplamak,
- risklerin belirlenmesini ve sakınma önlemlerinin geliştirilmesini ve tehlikenin azaltılmasını sağlamaktır.
Bu proje bulgularına göre, Marmara Denizi tabanında oluşacak büyük bir depremin İstanbul kıyılarında oluşturması olası en büyük dalga tırmanma yüksekliği ortalama 5,6 m, tsunami dalgasının kıyılara erişme zamanı 5-10 dakika, kıyılarda tırmanma (baskın) mesafesi 150 metreye kadardır.
Depremin Adalarımıza yakınlığı düşünülürse ilk ve en yüksek tsunami dalgaları Yassıada, Sivriada ve Tavşanadası’na (Neandros Adası) ulaşacaktır. Adaların kuzeye bakan kıyılarında tsunami tırmanma yükseklikleri daha düşük olacaktır. Tsunaminin İstanbul ve Adalar kıyılarında etki edeceği bölgeler; sığ deniz alanları, liman ve tekne barınakları, ırmak ve dere ağızları, denizden yüksekliğe göre değişmek üzere kıyıdan 100-150 metre uzaktaki kara alanlarıdır. Tsunami oluşması durumunda, Marmara denizinde etkili olma süresi 90-120 dakika olacaktır.
Tsunamiye hazırlık ve sakınma
Yerleşim bölgelerinin nerelerinin, hangi koşullarda ve ne yüksekliklerde sular altında kalacağı yerleşime uygunluk haritalarına ve uygulama imar planlarına işlenmelidir.
Tsunami tehlikeli alanlar için gece/gündüz seçenekleri için risk ve kayıp senaryoları belirlenmeli ve sakınım planları yapılmalıdır.
Riskleri azaltacak önlem ve öneriler her ölçekte imar plan notlarına işlenmelidir.
Marmara ve diğer denizlerimiz için “tsunami erken uyarı düzeneği” kurulmalıdır.
Deniz kıyısında bir deprem hissettiğinizde şunları yapın!
Depremi hissettiğiniz andan itibaren ilk fırsatta deniz kıyısının davranışına bakınız. Eğer denizde olağan dışı çekilme ya da ilerleme görür iseniz, tsunami gelmesi olasılığı çok yüksektir. Bu durumda denizin davranışını izlemek yerine denizden uzaklara gidiniz. Çünkü can kayıpların büyük bir bölümü bu sırada olmaktadır.
Denizin durulduğunu görseniz bile kıyıdan uzak kalmaya özen gösteriniz. Çünkü karşı kıyılardan yansıyacak dalgalar, bulunduğunuz yere sonradan gelebilir.
Tsunami dalgasının tırmanma yüksekliğinin 2 metreyi geçmesi durumunda, küçük tekne barınaklarında çok şiddetli akıntılar nedeniyle hasarlar ve önemli düzeyde mal kaybı beklenir. Dalganın kıyılarda tırmanma yüksekliğinin 2,5 metreyi geçtiği yerlerde mal ve can kayıpları artmaktadır.
Tsunami dalgası tek bir dalga değildir. Genellikle dört veya beş dalgadan oluşan bir dalgalar dizini biçimindedir. İlk dalga zayıf dalgadır. İkinci ve üçüncü dalgalar daha etkilidirler. Devam eden dalgaların etkisi daha azdır.
Etkili dalgaların kıyıya vurmasından sonraki birkaç saat tehlike devam edebilir. Resmi açıklamalar yapılana dek bekleyiniz ve kıyıdan uzakta kalınız.
Karada bulunan kişilerin kıyıdan 100-150 m uzaklığa, denizde teknede bulunan kişilerin ise su derinliği en az 50 m veya daha derin yerlere doğru uzaklaşarak olası dalga ve akıntı etkilerinden kurtulmaları olanaklıdır.
Prof. Dr. Haluk Eyidoğan - İTÜ Jeofizik Mühendisliği Bölümü E. Öğretim Üyesi
Kaynaklar
- Altınok, Y. and Ersoy, Ş., 2000. Tsunamis Observed on and Near the Turkish Coast, Nat. Hazards, 21, 185–205.
- Yalçıner, A., Pelinovsky, E., Talipova, T., Kurkin, A., Kozelkov, A., and Zaitsev, A., 2004. Tsunamis in the Black Sea: Comparison of the historical, instrumental, and numerical data, J. Geophys. Res., 109, C12023.
- Papadopoulos, G. A., Daskalaki, E., Fokaefs, A., and Giraleas, N., 2007. Tsunami hazards in the Eastern Mediterranean: strong earthquakes and tsunamis in the East Hellenic Arc and Trench system, Nat. Hazards Earth Syst. Sci., 7, 57–64.
- G. A. Papadopoulos, G. Diakogianni, A. Fokaefs, and B. Ranguelov, 2011. Tsunami hazard in the Black Sea and the Azov Sea: a new tsunami catalogue, Nat. Hazards Earth Syst. Sci., 11, 945–963.
- Alessandra, M., Brizuela, B., aura Graziani, L., 2014. The Euro-Mediterranean Tsunami Catalogue, Annals of Geophysics, 57, 4.
- http://ibb.gov.tr/tr-TR/SubSites/DepremSite/Pages/TsunamiTehlikeAnaliziRaporu.aspx
- https://walrus.wr.usgs.gov/news/tsu-terms.html
- http://tsun.sscc.ru/tsulab/tsun_hp.htm
