Kartal Belediyesi’nin desteğiyle, Adalar Vakfı ile Toplum Gönüllüleri Vakfı tarafından 28 Ağustos- 7 Eylül 2019 tarihleri arasında düzenlenen Nazım Hikmet Büyükada Yaz Kampı kapsamında, Adalar Hafıza Mekânları adlı bir sözlü tarih çalışması yürütüldü. Adana, Adıyaman, Bursa, Diyarbakır, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Kayseri, Manisa, Mardin, Mersin, Sakarya, Siirt ve Tunceli’den 17-21 yaş arası yirmi bir gencin katıldığı bu çalışmada, amacımız gençlerin hafıza mekânları üzerinden Adalar’ı tanımalarını kolaylaştırarak, Adalar’ın gündelik hayatına nüfuz etmelerini, şimdide yaşayan geçmişi yani hafıza süreçlerini inceleme ve anlama becerilerini güçlendirmekti.
Sözlü tarih fiziksel olarak bugün yerinde bulunan ya da bulunmayan ya da işlevi geçmişten günümüze değişen mekânlara ilişkin, hatırlama ve unutma süreçlerini anlatılar aracılığıyla kaydederek ortaya çıkarmamızı kolaylaştırır. Tarihçi Pierre Nora’nın hafıza mekânları dediği alanlar toplumsal ve kültürel belleğimizi, yerel ya da ulusal kimlikliklerimizi ve aidiyetlerimizi inşa eden öğelerdir: Bu bir yapı, bir meydan, bir anıt olabileceği gibi bir kutlama, bir ritüel ya da siyasi-edebi-tarihi bir kişi veya çeşitli semboller olabilir.
Adalar Hafıza Mekânları projesinin ilk adımında; 21 kampçı iki yarım gün süren bir hazırlık atölyesiyle saha çalışmasına hazırlandı. Bu atölyede hafıza mekânları, hafıza süreçleri ve sözlü tarih konuları kuramsal olarak tartışıldı ve görüşme teknikleri, kayıt alınırken dikkat edilmesi gereken teknik ve etik konular uygulamalı olarak aktarıldı. Atölyenin son oturumunda Adalar haritası üzerinde işaretlenerek 12 hafıza mekânı belirlendi. İkişer ve üçer kişilik 9 saha çalışma grubu oluşturdu. Kampçılar 1 Eylül’de farklı etnik, dini, siyasi ve kültürel kimliklere sahip kişilerin hafıza mekânlarına ilişkin anlatılarını, tanıklıklarını derlediler. Kampçı gençler görüşme yapacakları kişileri, hafıza mekânlarının çevresinde yaşayan Ada sakinlerini, esnafı ziyaret ederek buldular ve mülakat vermeye ikna ettiler. Her hafıza mekânına ilişkin ortalama 3-4 görüşme olmak üzere, toplam 25 Adalıyla kamera veya ses kaydı alınarak görüşüldü. Saha sonrasında görüşmelerin görüntü kayıtları elden geçirilerek 7 kısa film hazırlandı. Ses kaydı alınarak yapılan görüşmelerin transkripsiyonları çıkarılarak 3 metin yazıldı.
Hafıza mekânları
Çalışılan on iki hafıza mekânı şöyle sıralanabilir. Büyükada: Anadolu Kulübü, Büyükada İskelesi ve Vapurlar, Saat Kulesi, Belediye Gazinosu/Kahvesi, Tepeköylüler Futbol Sahası, Hristos Tepesi, Hristos Manastırı, Ligor’un Gazinosu, Rum Yetimhanesi; Burgazada: Marta Koyu ve Sait Faik’in Evi; Heybeliada: Heybeliada Sanatoryumu
Kampçı gençlerden Erencan, Aysu ve Bahar Büyükada’da bulunan Rum Yetimhanesi’ni, Hristos Tepesi ve Manastırı ile Ligor’un Gazinosu’nu çalıştı. Üç Adalıyla görüşerek, anlatılarını kamerayla kaydetti. Tematik olarak ayrıştırdıkları videoları Gökçe ve Gülay kurgulayarak 7 dakikalık bir kısa film haline getirdi.
Rozerin ve Nazlıcan Burgazada’da yaşamış olan Madam Martha’nın hikayesinin peşine düştüler ve Martha’nın arkadaşı Mukaddes Orçun ile görüştüler. Bunun yanı sıra Adalar’da halka açık olan Martha Koyu Plajı’nın özelleştirilmesinin nasıl değerlendirildiğine ilişkin anlatıları da derlediler: Bu kapsamda biri gezgin diğeri Adalı olan iki gençle görüştüler. Martha Koyu da yukarıda bahsedilen kurgu ekibi tarafından 5 dakikalık bir kısa film haline getirildi.
Dilan, Ceyda ve Yakup Y., Heybeliada Sanatoryumu’na ilişkin anlatıları derlediler. Video kaydıyla görüşme yaptıkları üç Adalının hafızasında geçmişin şimdide nasıl yaşadığını anlamaya çalıştılar. Sanatoryumun Adanın toplumsal-ekonomik hayatındaki önemini, kapatılmasıyla yaşanan zorluklara ilişkin anlatıları kaydettiler. Video kayıtlarını Gökçe ve Gülay edit edip ve kurgulayarak 6 dakikalık bir kısa film haline getirdiler.
Caner, Sena, Burçin ve Zeliha Burgazada’ya giderek bugün müze olan Sait Faik’in evini ziyaret ettiler: Sait Faik’in kişisel eşyalarını, masasını, daktilosunu, yüzünü yıkadığı kaseyi fotoğraflayarak Sait Faik’i yaşamış olduğu mekânla ilişkisi içinde anlamaya çalıştılar. Bunun yanı sıra ikisi kadın biri erkek toplam üç Adalı ile Sait Faik’i hatırlamak üzerine görüşmeler yaptılar. Sait Faik Müzesi’nin bir hafıza mekânı olarak Adalıların imge dünyasında nasıl yer aldığını anlamaya çalıştılar. Bu çalışmada yapılan görüntü kayıtları Gökçe ve Gülay tarafından edit edilerek kurgulandı ve 5 dakikalık bir kısa film haline getirildi.
Türkiye’nin siyasi tarihinde önemli rol oynamış siyasi aktörlerden, bürokratlardan, siyaset insanlarından oluşan üyelerine 1928’den beri dinlenme tesisi olarak hizmet veren Anadolu Kulübü de Büyükada’nın hafıza mekânlarından biri olarak ele alındı. Canan ve Velat kulüp üyeleriyle görüşmeler yaparak, hali hazırda yaşayan bu mekânın hafızadaki imgesini anlatılarla betimledi.
Sittiye ve Emine, geçmişte Büyükada’nın İstanbul’la ilişkisini kuran biricik kapı olarak İskele’yi çalıştı. İskele binasının ahşap pencerelerinin, renkli göz alıcı fayanslarının çocukluk hafızalarında ne anlama geldiğini, geçmişte akşam saatlerinde işten dönen eşlerini giyinip kuşanarak merasimle bekleyen Adalı kadınların ve çocukların oluşturduğu muazzam kalabalığı, 24 Ocak 1980 kararlarının bir uygulaması olarak ikinci mevki vapur biletlerine yapılan zammı Adalıların nasıl protesto ettiklerini, vapur doktorlarını, eski lodosların şiddetini vb. 65-70’li yaşlardaki üç Adalının anlatılarıyla kaydettiler. Görüşmelerin video kayıtlarından Gökçe ve Gülay 10’ar dakikalık iki kısa film hazırladı.
Bensu ve Zeynep bir hafıza mekânı olarak Saat Kulesi’ni inceledi:. Saat Kulesi’nin Adalılar için ne anlam ifade ettiğini dört Adalıyla görüşme yaparak anlamaya, anlatıları ses kaydına alarak kalıcı hale getirmeye çalıştılar. Ayrıca kayıtların transkripsiyonlarını çıkarak bir metin oluşturdular.
Gökçe ve Maruf Adalıların hali hazırda bir uğrak yeri, bir sosyalleşme alanı olan Belediye Gazinosu’nun ya da bugünkü adıyla Belediye Kahvesi’nin geçmişteki durumuna ve işlevine ilişkin anlatıları derlediler. Bu kapsamda yaptıkları dört görüşme kaydını kurgulayarak Gökçe 7 dakikalık kısa bir film hazırladı.
Yakup ve Şilan bugün yerinde okul olan, sadece hafızalarda kalmış, Adalı ünlü Fenerbahçeli futbolcu Lefter ‘in yaz aylarında gençlerle top oynadığı Tepeköylüler Futbol sahasını çalıştılar.
Geçmişin şimdide yaşadığı bir alan olan hafıza üzerine çalışmak aslında neyin nasıl hatırlandığı ya da unutulduğuna dikkat kesilmek, P. Nora’nın vurguladığı üzere geçmişin temsillerinin yeniden üretilmesine bir mecra açmakla ilgilidir. Geçmişin temsilleri toplumsal bağlamla doğrudan ilişkilidir, o nedenle hatırlayan kişinin geçmişte ve şimdide toplumsal-ekonomik konumu, siyasi angajmanı, aidiyeti, toplumsal, kültürel ve cins kimliği hatırlama sürecini etkiliyor. Hafıza mekânları çoklu hafızaların ürettiği farklı anlam ve temsilleri barındırabiliyor. Örneğin, Büyükada İskelesi bazılarının çocukluk hafızasında penceresine yapışarak babanın işten dönüşünün heyecanla beklendiği bir yer iken, bazılarının hafızasında evini barkını, dükkanını zorla terketmiş Rum dostlara veda edilen hüzünle, acıyla bezenmiş bir mekân olabiliyor, ya da bazıları için halkın siyasal iktidarın insafsız zamlarına karşılık, vapur bileti ücretlerinin bilet almayarak protesto edildiği bir direniş öyküsüyle çerçevelenebiliyor.
Adalar Hafıza Mekânları adlı proje kapsamında kampçı gençlerin ürettiği video ve metinlere https://nazimhikmetkampi.wordpress.com internet adresinden ulaşılabiliyor. Bu çalışmanın kampçı gençlere, toplumsal hafıza ile bireysel hafızanın kesiştiği alanları okuyabilme becerisi kazandırdığını, çoklu hafıza konusunda da farkındalık yarattığını görmek heyecan vericiydi. Özellikle bazı kampçıların benzer çalışmaları kendi kentlerinde yapmak istediklerini, bu çalışmanın kendilerine ilham verdiğini belirtmeleri daha demokratik ve barış içinde bir toplum olabilmeye yönelik umutlarımızı güçlendirdi.
